«Неизвестный солдат» - новое прочтение? - Tuntemattoman sotilaan päivitystä ?

Juho Milonoff

Photo Tanja Ahola/Ryhmäteatteri

( Статья была опубликована в еженедельнике, издающемся в Финляндии на русском языке, «Спектре НЕДЕЛИ» № 31 / 03.08.2007 г. Автор — Рейо Никкиля/Reijo Nikkilä )


”Aika velikultia” - Этими словами заканчивается прекрасный роман Вяйнё Линна «Неизвестный солдат». Но на русский язык не перевели и этого!

Пару недель назад я смотрел постановку по этому роману в летнем театре группы Ryhmäteatteri в Суоменлинна. Спектакль, поставленный Микой Мюллюахо на открытой сцене, над которой в этом году устроили навес, был сценически продуманным и самобытным. Если в романе повествование и изложение событий велось от лица писателя, то здесь эта задача была поручена главному герою, сроднившемуся со своими солдатами лейтенанту Коскела. Как мне показалось, режиссер подчеркнул в его образе неприятие войны, видимо, он внимательно читал изначальную версию книги Линна, «Военный роман», который, пройдя цензуру, и стал «Неизвестным солдатом».
В спектакле было занято много студентов Театрального института (Teatterikorkeakoulu) и они хорошо справлялись с ролями. Правда, их старшие (ненамного) коллеги, Юхо Милонофф, Туркка Мастомяки, Яни Воланен и Янне Рейникайнен, пожалуй, слишком выделялись на их фоне своим мастерством.
Когда речь идет о летнем «народном» театре, едва ли можно ожидать от постановки, что она станет новым толкованием великой книги устами молодого поколения.

Куда большие ожидания связаны с грядущей в ноябре премьерой «Неизвестного солдата» в Национальном театре, где его ставит популярный, получивший международную известность молодой режиссер Кристиан Смедс. Может быть, этот спектакль станет новым словом, актуальным прочтением? Из-за деликатности ситуации я не пытался ничего выведывать по поводу постановки у моего младшего сына, который в ней участвует.
«Неизвестный солдат» впервые взойдет в «пантеон» финского театра. Давно пора!

Когда тамперец Вяйнё Линна, писатель, сам прошедший войну, опубликовал в начале декабря 1954 года свой роман, он вышел скромным тиражом в 4300 экземпляров. Но он моментально «разлетелся» из магазинов, и допечатки пошли одна за другой, а рубежи в сотню тысяч преодолевались за пару-тройку месяцев. Часть прессы отозвалась о книге очень резко. Наиболее известен отзыв критика из «Хельсингин саномат» Тойни Хаву, опубликованный под Рождество того же года: ««Неизвестный солдат» - толстый, но не великий военный роман». Хаву обвинилa книгу, например, в узости кругозора повествования и сосредоточенности на буднях «нижних чинов». Ее поддержало высшее военное командование и тыловые офицеры. Но фронтовики, что рядовые, что командиры, были на стороне Линна. Война окончилась десять лет назад, и у них наконец-то появилась возможность, благодаря книге, поделиться с народом своими чувствами.

Фильм по книге режиссер Эдвин Лайне снял почти сразу после ее публикации. Он вышел в декабре 1955 года. В кинотеатрах его посмотрели почти три миллиона человек. А число телезрителей во много крат превышает общую численность населения Финляндии – ежегодно сотни тысяч человек смотрят его снова и снова во время традиционного показа в День независимости, 6 декабря. По результатам голосования, проведенного в «Хельсингин саномат», «Неизвестный солдат» признан самым лучшим финским фильмом всех времен.

Книгу спешно начали переводить на другие языки, первый перевод вышел в Швеции, его осуществил финский швед, сам фронтовик Нильс-Бёрье Сторбум. Не задержался и перевод на английский, но он был так плох, что переводчик даже постеснялся упоминать свое имя. Сейчас существует перевод на 29 языков, последний – на марийский – был сделан в 2006 году. А перевод на русский, увы, не лучше английского.

Однажды, в 70-е, в Москве я побывал в гостях у переводчика финской литературы Владимира Богачева. Я помню, он говорил, что перевел роман «Неизвестный солдат», но у него дома не нашлось ни одного экземпляра переведенной им книги. Позже прошел слух, что книга вышла «для ограниченного круга читателей», жестоко отцензурированная чиновниками из т. н. «финской комнаты» скандинавского отдела Центрального Kомитета КПСС тиражом в 500 экземпляров.
В 1991 году, за несколько месяцев до августовского путча, русский перевод «Неизвестного солдата» выпустило тиражом 50 000 экземпляров издательство «Прогресс». В качестве переводчиков были названы В. Смирнов и И. Марцина. В Интернете можно найти упоминания об Ирме Юльевне Марциной, которая занимается финской литературой, преподает в Московском университете и является автором книги «Финский язык для русских». Но о другом переводчике никаких сведений нет. Пару дней я потратил на «журналистское расследование», и обзванивал старых коллег и исследователей в России и Финляндии. Некоторые из них припоминали, что читали этот недошедший до читателй перевод, и называли в качестве переводчика Богачева. В конце концов я решился на звонок «начальству», то есть, бывшему начальству, и отыскал в старой записной книжке номер «крестного всей Финляндии» Владимира Федорова. 82-летний «Роффи» щедро поделился некоторыми сведениями. Он признался, что в свое время он пользовался псевдонимом «В. Смирнов», но, по его уверениям, «Неизвестного солдата» не переводил, ”это был другой человек, военный переводчик, человек непубличный”.

В 1992 году уже давно живущий в Финляндии переводчик на русский финской и эстонской литературы Геннадий Муравин напрочь раскритиковал в «Хельсингин саномат» перевод Марциной и Смирнова. И он абсолютно прав. «Неизвестный солдат», только в Финляндии изданный общим тиражом более миллиона экземпляров, заслуживает высокопрофессионального перевода в России, особенно после того, как в Финляндии в 2000 году вышла авторская версия, «Военный роман». Издательство WSOY также осознает недостатки в переводах: новые переводы на английский и русский планируются на протяжении многих лет.

Между прочим, финны, то есть руководство WSOY, отцензурировало «Неизвестного солдата»по объему намного больше, чем русские – эту самую финскую официальную версию!
Perevod Polina Kopylova

Ja sitten sama suomeksi (ei aivan identtinen teksti)

Tuntemattoman sotilaan päivitystä?
( Julkaistu Spektr Nedelissä № 31/03.08.2007 venäjäksi, käännös Polina Kopylova)

”Aika velikultia”. Näihin sanoihin loppuu Väinö Linnan komea romaani Tuntematon sotilas . Mutta nämäkin sanat on jätetty kääntämättä kirjan venäjänkielisessä laitoksessa!

Kävin pari viikkoa sitten katsomassa Tuntemattoman sotilaan Ryhmäteatterin esittämänä Suomenlinnan kesäteatterissa. Mika Myllyahon ohjaus tänä vuonna täyskatoksen saaneessa ulkoilmateatterissa oli kompakti, omaperäinenkin. Jos Linnan kirjassa kirjailija itse toimi kertojana, tapahtumien raamittajana, nyt se tehtävä oli annettu kirjan suurelle sankarille, rivimiesten kanssa yhtä pitäneelle luutnantti Koskelalle. Koskelan kuvaa on mielestäni terävöitetty enemmän sodanvastaiseen suuntaan; ohjaaja näyttää lukeneen hyvin Linnan alkuperäisen version ”Sotaromaanin”, jonka sensuroitu painos ”Tuntematon sotilas” on.
Esityksessä oli paljon nuoria teatterikoululaisia, jotka selvisivät hyvin rooleistaan. Tosin heidän rinnallaan”konkarit” Juho Milonoff, Turkka Mastomäki, Jani Volanen ja Janne Reinikainen erottuvat taidoillaan kenties liikaakin muista. [edit: tyhmä arvio tarkemmin jälkikäteen ajateltuna ] Kesäteatterista kun on kysymys, tästä esityksestä ei ehkä juuri ”koko kansan teatterin” odotusarvojen takia voinutkaan tulla uuden sukupolven tulkintaa Linnan suurteoksesta.

Niinpä paineet kasvavat marraskuussa Kansallisteatterissa ensi-iltansa saavansa nuoren sukupolven huippunimen Kristian Smedsin ohjausta kohtaan. Siitäkö sitten tulee se nykynuorten tulkinta?
”Tuntematon ” pääsee ensimmäistä kertaa Suomen teatterimaailman pyhättöön, Kansallisteatteriin. Jo on aikakin!

(Edit 17.08.2007: Kristian Smeds Suomen kansallisteatterin lehti 3/2007 ilm. 16.08.2007 tämän postauksen alussa; tekstin saat klikkaamalla suuremmaksi)

Kun tamperelaiskirjailijan ja sodan käyneen miehen Väinö Linnan romaani ilmestyi joulukuun alussa 1954, siitä otettiin vaatimaton, 4300 kappaleen ensi painos, mutta kun se myytiin hetkessä loppuun, uudet painokset seurasivat tiiviissä tahdissa, uudet sadattuhannet menivät rikki muutamassa kuukaudessa. Osa valtalehdistosta otti teoksen kielteisesti vastaan. Kuuluisin on Helsingin Sanomien kriitikon Toini Havun lause joulun alla 1954: ”Tuntematon sotilas on paksu, mutta ei suuri sotaromaani” Havu syytti kirjaa esim sammakkoperspektiivistä. Havun taakse asettuivat mm. ylin sotapäällystö ja kotirintaman upseerit. Sensijaan rintamaveteraanit, sekä rivimiehet että upseerit olivat Linnan tukena. Sodan päättymisestä oli kulunut vasta 10 vuotta ja rintamamiehet saivat vihdoinkin elokuvan kautta puretuksi koko kansalle todellisia tuntojaan.

Ennätysvauhtia kirjasta teki ohjaaja Edvin Laine elokuvan. Se valmistui vuosi kirjan ilmestymisen jälkeen, jouluksi 1955. Sen on nähnyt melkein kolme miljoonaa suomalaista elokuvateattereissa. Televisiossa katselijaluvut ylittävät monenkertaisesti Suomen asukasmäärän – sadattuhannet katsovat sen yhä uudelleen ja uudelleen, kun se perinteisesti esitetään itsenäisyyspäivänä, 6. joulukuuta televisiossa. Helsingin sanomien äänestyksessä tänä vuonna Laineen elokuva valittiin kaikkien aikojen parhaaksi suomalaiselokuvaksi.

Kirjaa ryhdyttiin kääntämään kiireesti myös muille kielille, ensimmäisten joukossa se ilmestyi Ruotsissa suomenruotsalaisen rintamamiehen Nils-Börje Storbomin hyvänä käännöksenä. Englanniksikin se ilmestyi pian, mutta heikosti käännettynä, niin heikosti, ettei kääntäjäkään ole halunnut tuoda nimeään julki. Nyt kirja on käännetty 29 kielelle, viimeksi mariksi v. 2006.

Kirjan venäjännös on sekin englanninkielisen käännöksen lisäksi katastrofi.
Kävin Moskovassa joskus 70-luvulla suomalaisen kirjallisuuden kääntäjän Vladimir Bogatshovin luona kotona kylässä. Muistelen, että hän kertoi kääntäneensä ”Tuntemattoman sotilaan” venäjäksi, mutta hänellä ei ollut siitä yhtään kappaletta kotona. Myöhemmin kuulin huhuina, että kirja olisi ilmestynyt suppean piirin luettavaksi keskuskomitean Skandinavian osaston ns. Suomi-huoneen virkailijoiden rajusti sensuroimana ehkä noin 500 kappaleen painoksena.

Vuonna 1991, muutama kuukausi ennen elokuun putshia Tuntematon sotilas ilmestyi 50.000 kappaleen painoksena Progres-kustantamolta. Kääntäjiksi oli merkitty V.Smirnov ja I.Martsina. Internetistä löytyy Suomen kirjallisuuteen perehtynyt Irma Julievna Martsina, moskovalainen yliopiston opettaja ja mm. ”Finski jazyk dlia russkih” ( Suomea venäläisille)-kirjan kirjoittaja. Toisesta suomentajasta sen sijaan ei löydy mitään tietoja. Parin päivän ajan harjoitin ”tutkivaa journalismia” ja soittelin vanhan polven journalisteille ja tutkijoille Suomessa ja Venäjällä. Jotkut muistavat lukeneensa vuosikymmeniä sitten tuon suurelta yleisöltä piilossa pidetyn käännöksen ja mainitsevat sen kääntäjäksi juuri Bogatshovin. Viimein päätin soittaa ”pääkallonpaikalle” tai siis entiselle sellaiselle. Kaivoin vanhasta puhelinluettelostani "Koko Suomen kummisedän" Vladimir Fjodorovin puhelinumeron. 82-vuotias ”Roffi” kertoi auliisti osan arvoituksesta. Hän myönsi käyttäneensä aikoinaan Suomesta kirjoitellessaan salanimeä V.Smirnov, mutta hän vakuutti että Tuntemattoman kääntäjä ”V.Smirnov on toinen henkilö, sotilaskääntäjä, joka ei ole julkisuuden henkilö.” [ edit: minä olen tähän asti luullut, että salanimi V.Smirnov olisi ollut kahden Suomi-huoneen työntekijän, jo edesmenneen Stefan Smirnovin ja Vladimir Fjodorovin yhteinen peitenimi ]

Suomessa jo kauan asunut suomalaisen ja virolaisen kirjallisuuden venäjäntäjä Gennadi Muravin tyrmäsi huhtikuussa 1992 Helsingin sanomissa V.Smirnovin ja ja I.Martsinan käännöksen kurjana suorituksena. Ja hän oli täysin oikeassa.

Yli miljoonan kappaleen rajan pelkästään Suomessa ylittänyt Tuntematon sotilas ansaitsee myös kunnon venäjännöksen, varsinkin sen jälkeen, kun Suomessakin on v. 2000 ilmestynyt Linnan alkuperäinen versio Sotaromaani. Kustantamo WSOY:ssäkin tiedostetaan suuret puutteet: sekä uuden englannin että venäjän käännöksestä on puhuttu jo vuosikausia.

Muuten, suomalaiset ts. WSOY:n johto sensuroi rivimääräisesti Tuntematonta sotilasta enemmän kuin venäläiset tätä sensuroitua suomalaista versiota!